Οικία Νίκης Καραγάτση, της ζωγράφου. Το επιβλητικό αρχοντικό στη Χώρα της Άνδρου που πρωτοχτίστηκε το 1866, έπειτα ξανά το 1917 μαζί με ιστορίες μιας άλλης εποχής μένει «ζωντανό» μέχρι σήμερα. Στον κάτω όροφο που κάποτε ήταν αποθήκες, στεγάζονται οι πρώτες αναγνώσεις για το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Θανάση Τριαρίδη που φέτος θα δούμε στη σκηνή του θεάτρου Πορεία σε σκηνοθεσία του καλλιτεχνικού διευθυντή Δημήτρη Τάρλοου.

Μία σκέψη που έπεσε στο τραπέζι και ο Δημήτρης Τάρλοου αποφασίζει να χτίσει με τους 8 ηθοποιούς του θιάσου ένα κοινοβιακό κλίμα προβών στον τόπο του, την Άνδρο. Μια εβδομάδα συνύπαρξης και σύνδεσης βαθιάς και ουσιαστικής.

«Αυτή η εβδομάδα λειτουργεί πολλαπλασιαστικά. Δημιουργείται ένα κοινοβιακό κλίμα. Εξομολογούνται ο ένας στον άλλον, ώστε να αρχίσει μια πολύ προσωπική κουβέντα. Στις παραστάσεις μου το ζητούμενο είναι αυτή η πολύ προσωπική συζήτηση, που βέβαια έχει πάντα τους άξονες του έργου. Δεν μπορώ να καταλάβω πώς μπορεί ένας ηθοποιός να φέρει επί σκηνής κάτι που να αφορά τον θεατή, εάν δεν είναι και κάτι προσωπικό μέσα. Αυτή τη στιγμή δουλεύουμε πάρα πολύ πάνω στο θέμα της ενοχής, στο θέμα της τιμωρίας, στο θέμα της βίας, του θεϊκού έρωτα, του θαύματος», επισημαίνει ο Δημήτρης Τάρλοου.

Δεν είναι η πρώτη φορά που δοκιμάζει αυτή τη συνθήκη, η αρχή έγινε το 2005 στο ”The man who” που σκηνοθέτησε η Renate Jett στο θέατρο Πορεία. Αυτή τη φορά οδηγός ένα νέο έργο. Δράμα σε 26 σκηνές, γράφει, βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και στην επόμενη σελίδα λόγια:

«…κι αν έχεις νου που μελετά το χάλασμα του κόσμου κι αν στήνεις τη Συντέλεια, το μακελειό των πάντων, έχεις και μες στο στέρνο σου ένα κρυφό δεντράκι».

Ένα νέο «Έγκλημα και Τιμωρία»

«Δεν είναι και το πιο απλό πράγμα στον κόσμο να δεχτείς μια θεατρική εκδοχή του ”Εγκλήματος”, αλλά κάτι απασχολούσε και εμένα και τον Τριαρίδη σε σχέση με αυτό, οπότε μπήκαμε σε αυτή τη διαδικασία», σημειώνει ο Δημήτρης Τάρλοου σε σχέση με την πρότασή του για αυτό το νέο έργο.

«Πρότεινα να πάρει το θάρρος και να πει ”ένα έργο του Θανάση Τριαρίδη” βασισμένο πάνω στο μυθιστόρημα. Ούτως ή άλλως θα μπορούσε ποτέ μια τέτοιου είδους θεατρική απόδοση να είναι το ”Έγκλημα και Τιμωρία”; Αναρωτιέμαι. Μπορεί καταχρηστικά να πεις ότι είναι, από την άλλη όμως, κάθε νέο θεατρικό έργο που βασίζεται σε ένα μυθιστόρημα έχει καινούργια στοιχεία.

Προσωπικά δεν μπορώ να καταλάβω γιατί πρέπει να πάρεις ένα μυθιστόρημα και να μην σεβαστείς τους νοηματικούς του άξονες, αυτό που θέλει να πει ο συγγραφέας, το πώς θα το εκφράσεις είναι πράγματι στην ελευθερία, στην ελευθερία σου».

Στην ευσύνοπτη διασκευή του Θανάση Τριαρίδη οι χαρακτήρες του Ρασκόλνικωφ, της Σόνια, της Ντούνια, του Πορφύρη, του Ραζουμίχιν, του Σβιντριγκάιλοφ, της Πουλχερία και της Αλιόνα είναι παρόντες. Στο δικό του «Έγκλημα και Τιμωρία» όμως συναντάμε και τον ρόλο του ίδιου του Ντοστογιέφσκι, να καλείται από τον Πορφύρη να παρακολουθήσει τις ανακρίσεις του στον Ρασκόλνικοφ.

«Πάντα ήξερα ότι έχω μια σχέση με τον Ντοστογιέφσκι με την έννοια ότι πολλά από τα θέματά του, από τους θεματικούς του άξονες, με απασχολούν και μένα πολύ και σε μια εποχή που θεωρώ ότι είναι μεταβατική, ίσως έχει αξία να συζητήσει κανείς αυτά τα θέματα, το θέμα της πίστης, το θέμα της Ανάστασης, το οποίο είναι σημαντικότατο μέσα στο μυθιστόρημα», εξηγεί ο Δημήτρης Τάρλοου.

Στον Ρασκόλνικωφ, σύμφωνα με τον Θανάση Τριαρίδη, συναντιούνται ο Χριστός με τον Διάβολο, ο Άμλετ με τον Υπεράνθρωπο, ο Δον Ζουάν με τον Γκρέγκορ Σάμσα.

Η Σόνια από την άλλη ως μια σαλή. «Για μένα είναι ένας θηλυκός πρίγκιπας Μίσκιν, έχει κάτι το σχεδόν παιδικό, κάτι το σχεδόν ανόητο, από το οποίο όμως έλκονται οι άνδρες. Στον Ρασκόλνικωφ η Σόνια δίνει να καταλάβει ότι μόνο μέσα από την καταβύθιση στα υπόγεια της ύπαρξης μπορεί να δεχθεί την ύστατη ταπείνωση, άρα και την πιθανότητα αναστάσεως. Η εν ζωή ανάσταση προέρχεται μόνο μέσα από την αποδοχή αυτής της ευθύνης», μας περιγράφει ο Δημήτρης Τάρλοου.

Στο έργο του Θανάση Τριαρίδη το υπόγειο της ύπαρξης παίρνει τη μορφή των στρατοπέδων συγκέντρωσης και της οδυνηρής για την ανθρωπότητα εμπειρίας του Ολοκαυτώματος. Πρόκειται για μία ακόμα προσθήκη στα θέματα του μυθιστορήματος, μία συνθήκη που ο Δημήτρης Τάρλοου δεν έχει αγγίξει μέχρι στιγμής και παρά το γεγονός ότι οι πρόγονοί του ήταν Εβραίοι της Ρωσίας, είναι ένα βίωμα – κομμάτι του DNA, που μέχρι σήμερα καλύπτεται από σιωπή, όπως μας εξηγεί.

Παρακολουθούμε τις πρώτες αναγνώσεις οι θεατρικοί διάλογοι διακόπτονται από σχολιασμούς για τη χρήση των λέξεων στο κείμενο, αλλά και για τη στάση των ηρώων. «Πώς θα χαρακτηρίζατε την επιθυμία του Ρασκόλνικωφ να δει την γκιλοτίνα να κατεβαίνει στο λαιμό του;». «Ηρωική»; «Επηρμένη»; «Ναρκισσιστική»;

Η σύνδεση με προσωπικές ιστορίες αναγκαία. Την αρχή κάνει ο ίδιος ο σκηνοθέτης δίνοντας τη σκυτάλη στους ηθοποιούς. Η καταβύθιση ξεκινά και σε στιγμές τους φέρνει πρόσωπο με πρόσωπο με τα τραύματά τους. «Ο Ντοστογιέφσκι, επιζητεί μια άλλου είδους διαδικασία για να μπορέσεις να τον αγγίξεις πιο βαθιά. Άρα είναι ένα στοίχημα το πώς οι ηθοποιοί θα αφηγηθούν προσωπικές ιστορίες, πώς θα γνωριστούν πραγματικά».

Πρόβες με τον ήχο του κύματος …στο Παραπόρτι

Cut και μεταφερόμαστε στην παραλία, στο Παραπόρτι, λίγο πριν δύσει ο ήλιος. Στο background τα λευκά σπίτια της Χώρας και στο βάθος ο φάρος. Ο θίασος σε κύκλο, ο ήχος του κύματος να καθοδηγεί τις ανάσες τους και με το χτύπημα των χεριών τους να συντονίζονται στον ίδιο ρυθμό.

Πρέπει να αφήσουν στην άμμο το αποτύπωμά τους, το στίγμα τους και λίγο αργότερα όλοι σαν ένα σώμα, ο ένας να ακουμπάει στον άλλον, ο ένας έρεισμα του άλλου. Η συνθήκη είναι η αναμονή σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Μάτια κλειστά, κραυγές, κλάμα, χορός στην άμμο, τραγούδι, προσευχές, οι ήρωες παρόντες αλλά και απόντες την ίδια στιγμή, τα συναισθήματα σε κίνηση άλλοτε εναρμονίζονται με το σώμα και άλλοτε όχι. Άλλος να σκάβει πασχίζοντας να βρει τρόπο διαφυγής, άλλος να τρέχει, άλλος παραδομένος στη συνθήκη να περιμένει στωικά. Σταδιακά όλο και πιο λίγοι, ο ήλιος έχει πια πέσει. Οι λουόμενοι περνούν και κοιτάζουν φευγαλέα τη δράση. Όλοι σε κύκλο ξανά, να συζητούν το βίωμά τους.

«Δεν μπορεί να φανταστεί κανείς ότι σε αυτό το φυσικό περιβάλλον μπορεί να είσαι ας πούμε ψεύτης ή να φτιάξεις κάτι», τονίζει ο Δημήτρης Τάρλοου.

«Αντιστάσεις μπορεί να υπάρχουν, αλλά άλλος καιρός ήταν χθες λόγου χάρη που φυσούσε πάρα πολύ, είχε περισσότερη συννεφιά, σήμερα θα είναι άλλη κατάσταση, θα αφήσεις με κάποιον τρόπο να σε επηρεάσει όλο αυτό.»

Το καστ συνθέτουν οι: Προμηθέας Αλειφερόπουλος, Στέλλα Βογιατζάκη, Δημήτρης Ήμελλος, Κώστας Φιλίππογλου, Αλέξανδρος Μαυρόπουλος, Δημήτρης Μπίτος, Μαριάννα Πουρέγκα και Σοφία Σειρλή. Με τους περισσότερους ο Δημήτρης Τάρλοου έχει συνεργαστεί και στο παρελθόν αλλά για την επιλογή του καθοριστικό ρόλο έχει η προσωπικότητα, μας λέει:

«Και λέω προσωπικότητα γιατί νομίζω ότι αυτό είναι που χρειαζόμαστε. Όχι καλούς ηθοποιούς, καλούς ηθοποιούς έχουμε πολλούς, αλλά χρειαζόμαστε προσωπικότητες, οι οποίοι να μπορούν να ορθώσουν ένα σκηνικό ανάστημα πέρα από ονόματα και ατομικές ικανότητες. Ατομικές ικανότητες θαυμάζω πραγματικά σε πολλούς ηθοποιούς, αλλά αυτή η διάθεση που περιγράφω, της αυτοεξομολογητικότητας και της συνύπαρξης είναι κάτι στο οποίο δεν είμαστε πολύ συνηθισμένοι στην Ελλάδα.»

Σε όλη τη δράση σιωπηλός συνοδοιπόρος τους η κάμερα. Η Μαρίζα Καψαμπέλη καταγράφει τις πρόβες με σκοπό να δημιουργήσει ένα ντοκιμαντέρ με την προετοιμασία της παράστασης.

Η διαδρομή μέχρι τη σκηνή

Η διαδρομή μέχρι τη σκηνή του θεάτρου Πορεία και την πρεμιέρα της παράστασης στις 23 Νοεμβρίου, συνοδεύεται από σκέψεις για το σκηνικό, τα κοστούμια, τη μουσική. Ένας ενιαίος χώρος με γωνιές που θα παραπέμπει ταυτόχρονα σε ναό αλλά και σε κάτεργο, σαν μια μισογκρεμισμένη εκκλησία, ένας χώρος θραυσμάτων και μνήμης. Από την εικόνα δεν θα λείπουν και στοιχεία που θα θυμίζουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Τα επίπεδα δράσης θα είναι πολλαπλά με τους ηθοποιούς αλλά και τον μουσικό να μην αποχωρούν από τη σκηνή. Η σύνθεση της μουσικής θα γίνει από τον Φώτη Σιώτα με βασικό στοιχείο φωνές που θα παραπέμπουν σε ισοκράτημα. Η δόνηση, όπως μας αναφέρει ο Δημήτρης Τάρλοου θα είναι διαρκής αλλά η υφή της θα είναι διαφορετική σε στιγμές, άλλοτε με φυσικό ήχο από σταγόνες νερού, άλλοτε μέσα από κραυγές, άλλοτε με ισοκράτημα, άλλοτε με νανούρισμα.

Στις προκλήσεις της παράστασης είναι η απόδοση του εφιάλτη του Ρασκόλνικωφ καθώς και η διπλή προσωπικότητα της Πουλχερία και της Αλιόνα που θα ερμηνεύσει η Σοφία Σεϊρλή. «Ο εφιάλτης είναι από τα πιο δύσκολα πράγματα στο θέατρο», υπογραμμίζει. «Είναι πάρα πολύ δύσκολο γιατί γενικότερα το είδος των δράσεων πρέπει να δημιουργηθεί οργανικά από τους ηθοποιούς, ανάλογα με τους αυτοσχεδιασμούς που ακολουθούν».

Και κάπως έτσι ο θεατής θα γίνει κοινωνός σε μία ατμόσφαιρα θαύματος επί σκηνής, από αυτά που πλάθει και ο Ντοστογιέφσκι στον κόσμο του. «Ο Ντοστογιέφσκι μιλάει για παραδοξότητες. Αν δεν δεχτούμε την έννοια του θαύματος δεν μπορούμε νομίζω να ανιχνεύσουμε σωστά τον Ντοστογιέφσκι. Το θαύμα ας πούμε είναι η ίδια η γνωριμία με τη Σόνια. Η ίδια η σχέση με τη Σόνια είναι στην περιοχή του θαύματος, όπως και άλλα πράγματα μέσα στο μυθιστόρημα. Είναι σαν σε στιγμές να αγγίζουν τα όρια του μεταφυσικού».

Όσο για τον στόχο, κατά τον Δημήτρη Τάρλοου, είναι ο θεατής να νιώσει περισσότερο, όχι να καταλάβει, «γιατί ο Ντοστογιέφσκι δεν γράφει νοητικά, δεν είναι κατασκευές νοητικές τα μυθιστορήματά του. Να νιώσει ας πούμε τι είναι αυτό που έλκει τον πρωταγωνιστή στη Σόνια. Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει οι ηθοποιοί που συμμετέχουν να νιώσουν ο ένας τον άλλον πραγματικά».

Ζωή Λυμπέρη, elculture, 6.9.2023